Ulu Camii
07.02.2025
Diyarbakır Ulu Camii, Anadolu’nun en eski camilerinden biri olup, beşinci Haremi Şerif olarak da bilinmektedir. Kesin yapım tarihi bilinmemekle birlikte, kentin en büyük kilisesi olan Mar Toma Kilisesi’nin MS 639 yılında camiye çevrilmesiyle oluşturulmuştur. Bu dönüşüm, İslam’ın bölgede yayılmasının önemli adımlarından biri olarak kabul edilir.
Ulu Camii, tarih boyunca Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah, Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan ve Osmanlı padişahları gibi birçok önemli yönetici tarafından değer görmüş ve onarımlardan geçirilmiştir. Ayrıca, İnaloğulları, Nisanoğulları ve Artuklular gibi yerel beylikler tarafından da camiye yönelik çeşitli eklemeler ve düzenlemeler yapılmıştır. Bu dönemlere ait kitabeler ve fermanlar, caminin farklı
Ulu Camii, İslam dünyasında büyük bir öneme sahiptir. Kâbe, Mescid-i Nebevi, Mescid-i Aksa ve Şam Emeviye Camii’nden sonra beşinci Harem-i Şerif, yani kutsal mabed olarak kabul edilir. Plan açısından bakıldığında, cami Şam’daki Emeviye Camii’nin Anadolu’daki bir yansıması niteliğindedir.
Mimari yapısı bir külliyeyi andıran Ulu Camii, ortada yer alan geniş dikdörtgen avlunun çevresinde farklı bölümlerden oluşmaktadır. Avlunun güneyinde Hanefiler bölümü, kuzeyinde Şafiiler bölümü ve Mesûdiye Medresesi, batısında Zinciriye Medresesi, doğusunda ise revaklı bölümler bulunmaktadır. Camiye üç ayrı kapıdan giriş sağlanmaktadır. Doğudaki ana giriş kapısının iki köşesinde, aslan ve boğa mücadelesini simgeleyen simetrik kabartma figürler bulunmaktadır.
Caminin iç mimarisinde ise dikkat çeken unsurlar arasında kalem işleriyle süslenmiş tavanlar yer almaktadır. Orta bölümdeki tavan süslemeleri Osmanlı dönemi sanatının izlerini taşırken, tavan yüzeylerinde yer alan yazı şeritleri de bu döneme ait süsleme geleneğini yansıtmaktadır.
Caminin Bölümleri:
Doğu Maksuresi
Doğu maksuresi, kitabelerinden anlaşıldığı üzere 1163-1164 yıllarında İnaloğlu Mahmut ve veziri Nisanoğlu Ali tarafından inşa ettirilmiştir. Osmanlı döneminde yapının üst katı kütüphane olarak kullanılması amacıyla eklenmiştir. Hem alt hem de üst katta yer alan sütunlar, korint düzeninde başlıklara sahip olup, zarif nakışlarla süslenmiştir.
Batı Maksuresi
Batı maksuresi, kitabelere göre İnaloğlu Ebu Mansur tarafından 1117 yılında alt katı, 1124 yılında ise üst katı tamamlanacak şekilde inşa ettirilmiştir. Zamanla yıpranan bu yapı, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan döneminde önemli bir onarımdan geçirilmiştir.
Güneş Saati
Ulu Camii’nin avlusunda bulunan tarihi güneş saati, ünlü bilim insanı El Cezeri tarafından yapılmıştır. 900 yılı aşkın bir geçmişe sahip bu saat, yuvarlak bir mermerin üzerine yerleştirilen metal bir çubuğun gölgesi sayesinde güneşin hareketlerine bağlı olarak zamanı göstermektedir. Bu mekanizma, dönemin ileri astronomi bilgisine işaret eden önemli bir eserdir.
Şadırvan
Cami avlusunun ortasında yer alan şadırvan, sekizgen sütunlarla desteklenmiş bir yapıya sahiptir. 1849 yılında inşa edilen şadırvanın sütunları mermer işlemelidir ve üzeri sivri kubbeyle örtülmüştür.
Hanefiler Bölümü
Hanefiler bölümü, caminin ve külliyenin en eski yapılarından biridir. Doğu-batı doğrultusunda uzanan üç sahınlı bir plana sahip olup, mihraba paralel bir düzende inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı bu bölümde, iç mekânın tam ortasında içten kubbeyle örtülü, dışarıdan ise kırma çatıya sahip bir alan yer almaktadır. Siyah taşın yoğun olarak kullanıldığı iç mekân, kubbede yer alan detaylı kalem işleriyle hareketlendirilmiştir.
Şafiiler Bölümü
Şafiiler bölümü, 12. yüzyılda İnaloğulları döneminde inşa edilmiştir. Dikdörtgen plana sahip olan bu yapı, Kanuni Sultan Süleyman döneminde Atak Beyi Emir Ahmet Zırki tarafından kapsamlı bir onarımdan geçirilmiştir.
Diyarbakır Ulu Camii, İslam dünyasındaki önemli camilerden biri olmasının yanı sıra, farklı medeniyetlerin izlerini taşıyan eşsiz bir mimari yapıdır. Geçmişten günümüze birçok kez onarımdan geçmiş, eklemeler yapılmış ve zamanla daha da zenginleşmiştir. Bugün, hem ibadet hem de kültürel miras açısından büyük bir öneme sahip olan cami, ziyaretçilerine tarihin derin izlerini keşfetme fırsatı sunmaktadır.
